तुमच्यासोबत असं कधी झालंय का? तुमचा मुलगा किंवा मुलगी पुस्तक उघडून अभ्यासाला बसलेली आहे, पण तिचं लक्ष मात्र खिडकीबाहेर काय चाललंय याकडे आहे. पेन्सिल फिरवत किंवा उगाचच वहीत रेघोट्या मारत वेळ काढला जातोय आणि अर्ध्या तासानंतरही एक पान वाचून होत नाही. तुम्ही ओरडता, समजावता, पण काही क्षणांनी पुन्हा ‘ये रे माझ्या मागल्या’ अशीच परिस्थिती असते. मुलांचे अभ्यासात लक्ष न लागणे, ही आजच्या काळात जवळजवळ प्रत्येक घरातील एक सामान्य पण अत्यंत डोकेदुखी ठरलेली समस्या आहे.
यामुळे पालक अनेकदा निराश होतात. त्यांना वाटतं की आपला मुलगा ‘आळशी’ आहे किंवा ‘मुद्दाम’ अभ्यास टाळत आहे. पण प्रत्येक वेळी तसंच असेल असं नाही. अनेकदा, मुलांची इच्छा असूनही त्यांना एकाग्रता साधता येत नाही. त्यांच्या मनातील विचारांचा गोंधळ, आजूबाजूला असलेले व्यत्यय (Distractions) आणि अभ्यासाचा ताण यांमुळे त्यांचे मन एका जागी स्थिर राहत नाही. ही समस्या ओरडून किंवा शिक्षा करून सुटत नाही, तर ती समजुतीने आणि योग्य उपाययोजना करून हाताळावी लागते. ‘आरोग्यकट्टा’च्या या सविस्तर लेखात, आपण मुलांचे अभ्यासात लक्ष का लागत नाही, याची कारणे शोधणार आहोत आणि त्यावर काही अत्यंत प्रभावी आणि व्यावहारिक अभ्यासात लक्ष लागण्यासाठी उपाय कोणते आहेत, हे सविस्तरपणे पाहणार आहोत.
मुलांचे अभ्यासात लक्ष का लागत नाही? – मूळ कारणे समजून घ्या
उपाय शोधण्यापूर्वी, समस्येच्या मुळाशी जाणे महत्त्वाचे आहे. मुलांची एकाग्रता कमी होण्यामागे अनेक कारणे असू शकतात.
- डिजिटल व्यत्यय (Digital Distractions): हे आजच्या काळातील सर्वात मोठे कारण आहे. मोबाईल फोन, व्हिडिओ गेम्स, सोशल मीडिया आणि टीव्ही यांसारख्या गोष्टी मुलांना ‘इन्स्टंट ग्रॅटिफिकेशन’ म्हणजेच त्वरित आनंद देतात. या मनोरंजक गोष्टींपुढे त्यांना पुस्तकी अभ्यास कंटाळवाणा वाटू लागतो.
- अभ्यासातील नीरसता (Lack of Interest): अनेकदा मुलांना एखादा विषय खरोखरच कठीण किंवा नीरस वाटतो. शिकवण्याची पद्धत जर रंजक नसेल, तर मुलांचे लक्ष लागत नाही.
- शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य:
- अयोग्य पोषण: शरीरात लोहासारख्या पोषक तत्वांची कमतरता असल्यास मुलांना थकवा येतो आणि त्यांची एकाग्रता कमी होते.
- अपुरी झोप: रोज रात्री ८ ते १० तासांची झोप न मिळाल्यास मेंदूला पुरेशी विश्रांती मिळत नाही, ज्यामुळे दुसऱ्या दिवशी लक्ष केंद्रित करणे कठीण होते.
- ताणतणाव आणि चिंता: अभ्यासाचे दडपण, परीक्षेत चांगले गुण मिळवण्याची चिंता, मित्र-मैत्रिणींमधील वाद किंवा घरातील अशांत वातावरण यामुळे मुलांचे मन अभ्यासात लागत नाही.
- अयोग्य अभ्यासाचे वातावरण: अभ्यासाची जागा जर गोंगाटाची, अस्वच्छ किंवा अव्यवस्थित असेल, तर तिथे मन एकाग्र होणे शक्य नसते.
या कारणांना समजून घेऊन, आपण त्यावर योग्य उपाययोजना करू शकतो. चला तर, काही प्रभावी उपायांबद्दल जाणून घेऊया.
अभ्यासात लक्ष लागण्यासाठी ७ प्रभावी आणि व्यावहारिक उपाय
खाली दिलेले उपाय तुम्ही तुमच्या मुलांसोबत मिळून अमलात आणल्यास, तुम्हाला नक्कीच सकारात्मक बदल दिसून येईल.
१. योग्य अभ्यासाचे वातावरण तयार करा (Create a Conducive Study Environment)
हे का महत्त्वाचे आहे? जसे मंदिरात गेल्यावर मन आपोआप शांत आणि प्रसन्न होते, त्याचप्रमाणे अभ्यासासाठी एक विशिष्ट, शांत आणि सकारात्मक जागा असणे खूप महत्त्वाचे आहे. यामुळे मेंदूला एक सिग्नल मिळतो की, ‘ही जागा अभ्यासाची आहे’.
हे कसे करावे?
- एक निश्चित जागा: घरात अभ्यासासाठी एक कोपरा निश्चित करा. रोज वेगवेगळ्या ठिकाणी (उदा. सोफ्यावर, बेडवर) अभ्यास करण्याची सवय लावू नका.
- स्वच्छता आणि सुव्यवस्था: अभ्यासाची जागा नेहमी स्वच्छ आणि नीटनेटकी असावी. डेस्कवर केवळ आवश्यक पुस्तके, वह्या आणि स्टेशनरी ठेवा. अनावश्यक खेळणी किंवा इतर वस्तू दूर ठेवा.
- पुरेसा प्रकाश आणि हवा: अभ्यासाच्या खोलीत नैसर्गिक प्रकाश आणि खेळती हवा असावी.
- व्यत्यय दूर ठेवा: अभ्यासाच्या वेळेत टीव्ही आणि संगीत बंद ठेवा. घरातील इतर सदस्यांनाही त्या वेळेत शांतता राखण्यास सांगा.
२. अभ्यासाचे वेळापत्रक बनवा (Create a Study Schedule)
हे का महत्त्वाचे आहे? एक निश्चित वेळापत्रक मुलांना शिस्त लावते आणि ‘आता काय करू?’ या गोंधळापासून वाचवते. यामुळे त्यांना त्यांच्या जबाबदारीची जाणीव होते.
हे कसे करावे?
- मुलांना सोबत घ्या: वेळापत्रक बनवताना मुलांना सोबत घ्या. त्यांची आवड-नावड आणि सोयीची वेळ विचारात घ्या. यामुळे ते वेळापत्रक पाळण्याची शक्यता वाढते.
- संतुलन साधा: वेळापत्रकात कठीण आणि सोप्या विषयांचा समतोल साधा. सतत कठीण विषय ठेवल्यास मुले कंटाळतात.
- ब्रेकला जागा द्या: अभ्यासाच्या वेळापत्रकात लहान-लहान ब्रेकसाठी (Breaks) निश्चित वेळ ठेवा.
३. ‘पोमोडोरो’ तंत्राचा वापर करा (Use the Pomodoro Technique)
हे का महत्त्वाचे आहे? लहान मुलांची लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता नैसर्गिकरित्या कमी असते. त्यांना तासनतास एकाच जागी बसवून ठेवण्याऐवजी, अभ्यासाचे लहान भागांमध्ये विभाजन करणे अधिक प्रभावी ठरते.
हे कसे करावे?
- २५ मिनिटांचा नियम: मुलाच्या वयानुसार, २० ते ३० मिनिटांचा एक टायमर लावा. त्या वेळेत पूर्ण लक्ष देऊन अभ्यास करायला सांगा.
- ५ मिनिटांचा ब्रेक: टायमर वाजल्यावर, त्याला ५ मिनिटांचा एक छोटा ब्रेक द्या. महत्त्वाचे: या ब्रेकमध्ये मोबाईल किंवा टीव्ही बघू देऊ नका. त्याला थोडे चालण्यास, पाणी पिण्यास किंवा खिडकीतून बाहेर बघण्यास सांगा.
- पुन्हा सराव: असे ३-४ सत्र पूर्ण झाल्यावर एक मोठा ब्रेक (१५-२० मिनिटांचा) द्या. हा एक उत्तम अभ्यासात लक्ष लागण्यासाठी उपाय आहे, जो जगभरात वापरला जातो.
४. डिजिटल डिटॉक्स आणि स्क्रीन टाइम मर्यादा (Digital Detox & Screen Time Limits)
हे का महत्त्वाचे आहे? मोबाइल आणि टीव्हीच्या स्क्रीनमुळे मेंदूला सतत उत्तेजना मिळत राहते, ज्यामुळे त्याची शांतपणे एकाग्र होण्याची क्षमता कमी होते.
हे कसे करावे?
- नियम बनवा: दिवसातील स्क्रीन टाइमची वेळ निश्चित करा आणि त्यावर ठाम राहा.
- अभ्यासाच्या वेळी ‘नो स्क्रीन झोन’: अभ्यासाच्या खोलीत आणि अभ्यासाच्या वेळेत मोबाईल किंवा टॅब्लेटला पूर्णपणे बंदी घाला.
- झोपण्यापूर्वी डिटॉक्स: रात्री झोपण्याच्या किमान एक तास आधी मुलांना स्क्रीनपासून दूर ठेवा. यामुळे त्यांना शांत झोप लागण्यास मदत होते.
५. अभ्यासाला रंजक बनवा (Make Studying Interesting)
हे का महत्त्वाचे आहे? जेव्हा मुलांना एखाद्या गोष्टीत रस वाटतो, तेव्हा ते आपोआप त्यावर लक्ष केंद्रित करतात. त्यामुळे, कंटाळवाण्या अभ्यासाला रंजक बनवणे हे पालकांचे कौशल्य आहे.
हे कसे करावे?
- दृश्यक साधनांचा वापर (Visual Aids): इतिहास किंवा विज्ञानासारखे विषय शिकवताना चित्रे, व्हिडिओ किंवा माइंड मॅप्सचा वापर करा.
- उदाहरणे द्या: गणितातील किंवा विज्ञानातील संकल्पना समजावताना दैनंदिन जीवनातील सोपी उदाहरणे द्या.
- अभ्यासाला खेळ बनवा: पाढे पाठ करण्यासाठी किंवा शब्दसंग्रह वाढवण्यासाठी गाणी किंवा खेळांचा वापर करा.
- शिकवण्यास सांगा: मुलाने जो विषय अभ्यासला आहे, तो तुम्हाला समजावून सांगायला लावा. यामुळे त्याची उजळणी होते आणि आत्मविश्वास वाढतो.
६. संतुलित आहार आणि पुरेशी झोप (Balanced Diet and Adequate Sleep)
हे का महत्त्वाचे आहे? मेंदूला योग्य प्रकारे कार्य करण्यासाठी योग्य इंधनाची आणि विश्रांतीची गरज असते. अभ्यासात लक्ष लागण्यासाठी उपाय शोधताना या दोन गोष्टींकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही.
हे कसे करावे?
- पौष्टिक नाश्ता: मुलाला सकाळी प्रथिनेयुक्त नाश्ता द्या. (अंतर्गत लिंक: आमच्या “नाश्त्याला काय खावे? ७ पौष्टिक आणि सोपे पर्याय” या लेखातून अधिक जाणून घ्या.)
- आरोग्यदायी आहार: मुलांच्या आहारात बदाम, अक्रोड, हिरव्या पालेभाज्या आणि फळांचा समावेश करा. जंक फूड आणि साखरयुक्त पदार्थ टाळा.
- शांत झोप: मुले रोज रात्री किमान ८ ते १० तास शांत झोप घेतील, याची खात्री करा.
७. प्रोत्साहन आणि सकारात्मकता (Encouragement and Positivity)
हे का महत्त्वाचे आहे? भीती, दडपण आणि सततच्या टीकेमुळे मुलांची एकाग्रता आणि शिकण्याची इच्छा दोन्ही मरून जाते. सकारात्मक आणि प्रेमळ वातावरण हे त्यांच्या विकासासाठी आवश्यक आहे.
हे कसे करावे?
- प्रयत्नांचे कौतुक करा: केवळ मिळवलेल्या गुणांवरून मुलांचे मूल्यमापन करू नका. त्यांच्या प्रामाणिक प्रयत्नांचे आणि मेहनतीचे कौतुक करा.
- तुलना टाळा: तुमच्या मुलाची तुलना त्याच्या भावंडांशी, मित्रांशी किंवा शेजारच्या मुलांशी कधीही करू नका. प्रत्येक मूल वेगळे असते आणि त्याची शिकण्याची गती वेगळी असते.
- संवाद साधा: मुलांशी मोकळेपणाने बोला. त्यांना अभ्यासात कोणत्या अडचणी येत आहेत, हे समजुतीने विचारा आणि त्यावर मिळून तोडगा काढा. (अंतर्गत लिंक: मुलांचे मानसिक आरोग्य समजून घेण्यासाठी आमचा “चांगलं मानसिक आरोग्य जपण्यासाठी ५ दैनंदिन सवयी” हा लेख उपयुक्त ठरू शकतो.)
निष्कर्ष
मुलांचे अभ्यासात लक्ष न लागणे ही एक जटिल समस्या असू शकते, पण ती न सुटणारी नाही. पालक म्हणून, आपली भूमिका ही केवळ ‘अभ्यासाला बस’ असे सांगण्यापुरती मर्यादित नाही, तर त्यांच्यासाठी एक सकारात्मक आणि पोषक वातावरण निर्माण करण्याची आहे. वर दिलेले अभ्यासात लक्ष लागण्यासाठी उपाय हे केवळ तात्पुरते नाहीत, तर ते तुमच्या मुलाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी आणि निरोगी मानसिक विकासासाठी एक पाया रचण्याचे काम करतील. संयम, प्रेम आणि योग्य मार्गदर्शनाने तुम्ही तुमच्या मुलाला या समस्येवर मात करण्यासाठी नक्कीच मदत करू शकता.
