“अहो, हे तर दुधाचे दात आहेत, ते तर पडणारच आहेत, मग त्यांची एवढी काळजी कशाला करायची?” – हे वाक्य आपल्यापैकी अनेकांनी ऐकले असेल किंवा कदाचित आपल्या मनातही आले असेल. मुलांच्या दातांमध्ये काळा डाग दिसला किंवा कीड लागल्याचे लक्षात आले, की अनेक पालक या गैरसमजामुळे त्याकडे दुर्लक्ष करतात. पण हा दृष्टिकोन मुलांच्या दातांच्या आरोग्यासाठी अत्यंत धोकादायक ठरू शकतो. दुधाचे दात हे केवळ तात्पुरते नसतात; ते मुलांच्या भविष्यातील दातांच्या आरोग्याचा आणि त्यांच्या सर्वांगीण विकासाचा पाया असतात.
दुधाचे दात मुलांना व्यवस्थित चावायला, स्पष्ट बोलायला आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, त्यांच्या जागी येणाऱ्या कायमच्या दातांसाठी जागा राखून ठेवण्यास मदत करतात. जर दुधाचे दात वेळेपूर्वीच किडून पडले किंवा काढावे लागले, तर कायमचे दात वाकडेतिकडे येऊ शकतात आणि जबड्याच्या रचनेतही समस्या निर्माण होऊ शकतात. त्यामुळे, मुलांचे दात किडणे ही एक गंभीर समस्या आहे, ज्याकडे वेळीच लक्ष देणे आवश्यक आहे. ‘आरोग्यकट्टा’च्या या सविस्तर लेखात, आपण मुलांचे दात किडणे यामागील कारणे काय आहेत, त्याची लक्षणे कशी ओळखावी आणि ते टाळण्यासाठी कोणते सोपे व प्रभावी उपाय आहेत, याची अत्यंत सखोल माहिती घेणार आहोत.
मुलांचे दात का किडतात? – मूळ कारणे समजून घ्या
दातांची कीड ही एका रात्रीत लागत नाही. ही एक हळूहळू चालणारी प्रक्रिया आहे, ज्यामागे अनेक कारणे जबाबदार असतात.
- साखरयुक्त आणि चिकट पदार्थ (Sugary and Sticky Foods): हे मुलांचे दात किडणे यामागील सर्वात मोठे कारण आहे. चॉकलेट, कँडी, बिस्किटे, केक, कोल्ड्रिंक्स आणि चिकट पदार्थ दातांना चिकटून बसतात. आपल्या तोंडात असलेले बॅक्टेरिया या साखरेवर जगतात आणि एक प्रकारचे ॲसिड (आम्ल) तयार करतात. हे ॲसिड दातांच्या बाहेरील संरक्षक आवरणावर (Enamel) हल्ला करते आणि हळूहळू ते पोखरून दातांना कीड लावते.
- अयोग्य ब्रशिंगची सवय (Improper Brushing Habits): दिवसातून दोनदा ब्रश न करणे, घाईघाईत कसेही ब्रश करणे किंवा रात्री झोपण्यापूर्वी ब्रश न करणे, या सवयींमुळे दातांवर अन्नाचे कण आणि बॅक्टेरियाचा थर (Plaque) जमा होतो, ज्यामुळे कीड लागण्याची प्रक्रिया सुरू होते.
- ‘नर्सिंग बॉटल कॅरीज’ (Nursing Bottle Caries): अनेक पालक रात्री मुलांना दूध, फळांचा रस किंवा साखरयुक्त पेये बाटलीने पाजत झोपवतात. यामुळे रात्रभर हे गोड द्रव दातांच्या संपर्कात राहते आणि दातांना कीड लागण्याचा धोका प्रचंड वाढतो.
- सतत खात राहणे (Frequent Snacking): मुले जेव्हा सतत काही ना काही खात राहतात, विशेषतः गोड पदार्थ, तेव्हा त्यांच्या तोंडातील वातावरण सतत ॲसिडिक राहते. दातांना ॲसिडच्या हल्ल्यातून सावरण्यासाठी लाळेला (Saliva) पुरेसा वेळच मिळत नाही.
- आनुवंशिकता आणि दातांची रचना: काही मुलांच्या दातांची रचना नैसर्गिकरीत्या अशी असते की, त्यात अन्नाचे कण सहज अडकतात. तसेच, दातांच्या संरक्षणात्मक आवरणाची (Enamel) ताकद काही प्रमाणात आनुवंशिकतेवरही अवलंबून असते.
या कारणांना समजून घेऊन, आपण त्यावर योग्य प्रतिबंधात्मक उपाययोजना करू शकतो.
‘कॅव्हिटी’ला बाय-बाय! ७ सोपे प्रतिबंधात्मक उपाय
दात किडल्यानंतर त्यावर उपचार करण्यापेक्षा, ते किडूच नयेत यासाठी प्रयत्न करणे केव्हाही उत्तम. खालील ७ सवयी तुमच्या मुलांच्या दातांचे आयुष्यभर रक्षण करतील.
१. योग्य ब्रशिंग तंत्र आणि सवय (The Right Brushing Technique)
हे का महत्त्वाचे आहे? केवळ ब्रश करणे महत्त्वाचे नाही, तर ते योग्य पद्धतीने करणे महत्त्वाचे आहे. योग्य तंत्राने दातांच्या सर्व पृष्ठभागांवर जमा झालेला चिकट थर आणि अन्नाचे कण निघून जातात. हे कसे करावे?
- दिवसातून दोनदा, दोन मिनिटे: सकाळी उठल्यावर आणि रात्री झोपण्यापूर्वी, किमान दोन मिनिटांसाठी ब्रश करण्याची सवय लावा.
- योग्य टूथब्रश आणि टूथपेस्ट: मुलांसाठी नेहमी मऊ ब्रिसल्सचा (Soft-bristled) टूथब्रश वापरा. दोन वर्षांवरील मुलांसाठी, त्यांच्या वयानुसार फ्लोराईडयुक्त टूथपेस्टचा (Fluoride Toothpaste) केवळ एका वाटाण्याच्या दाण्याएवढा वापर करा.
- योग्य पद्धत: ब्रश दातांवर गोलाकार फिरवून, दातांचे पुढचे, मागचे आणि चावण्याचे पृष्ठभाग स्वच्छ करा. हिरड्या आणि दातांच्या बेचकीतही हलक्या हाताने ब्रश फिरवा.
२. फ्लॉसिंगची सुरुवात करा (Start Flossing)
हे का महत्त्वाचे आहे? दोन दातांच्या मधली जागा टूथब्रशने स्वच्छ होत नाही. तिथे अडकलेले अन्नाचे कण काढण्यासाठी फ्लॉसिंग (Flossing) करणे आवश्यक आहे. मुलांचे दात किडणे हे अनेकदा दोन दातांच्या मधल्या जागेतूनच सुरू होते. हे कसे करावे?
- जेव्हा मुलांचे दात एकमेकांना चिकटून येऊ लागतात (साधारणपणे ३-४ वर्षांचे असताना), तेव्हा फ्लॉसिंग सुरू करा.
- मुलांसाठी बाजारात मिळणारे ‘फ्लॉस पिक्स’ (Floss Picks) वापरण्यास सोपे असतात. त्यांना हे एका खेळाप्रमाणे शिकवा.
३. आहारातील बदल: साखरेला नाही म्हणा! (Dietary Changes)
हे का महत्त्वाचे आहे? दात किडण्याचा मुख्य शत्रू साखर आहे. आहारातील साखरेचे प्रमाण कमी करणे, हा कीड रोखण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग आहे. हे कसे करावे?
- आरोग्यदायी स्नॅक्स: चिप्स, बिस्किटे आणि चॉकलेटऐवजी, मुलांना फळे, भाज्यांचे काप (गाजर, काकडी), पनीरचे तुकडे, चीज किंवा सुकामेवा यांसारखे आरोग्यदायी पर्याय द्या.
- पेयांवर लक्ष ठेवा: पॅकेटमधील फळांचे रस आणि कोल्ड्रिंक्स देणे पूर्णपणे टाळा. त्यात प्रचंड प्रमाणात साखर असते. त्याऐवजी ताक, लिंबू पाणी किंवा नारळ पाणी द्या.
- (अंतर्गत लिंक: आमच्या “मुलांना जंक फूडपासून दूर कसे ठेवावे?” या लेखातून तुम्हाला अधिक व्यावहारिक टिप्स मिळतील.)
४. भरपूर पाणी पिण्याची सवय लावा (Encourage Drinking Water)
हे का महत्त्वाचे आहे? पाणी हे तोंडासाठी नैसर्गिक क्लिनर म्हणून काम करते. ते ॲसिडला न्यूट्रल करते आणि जेवणानंतर दातांना चिकटलेले अन्नाचे कण धुऊन काढते. हे कसे करावे?
- मुलांना दिवसभर थोडे-थोडे पाणी पिण्यास प्रोत्साहित करा.
- प्रत्येक जेवणानंतर किंवा काहीही खाल्ल्यानंतर पाण्याने चूळ भरण्याची (Rinsing) सवय लावा.
५. नियमित दंत तपासणी (Regular Dental Check-ups)
हे का महत्त्वाचे आहे? मुलाच्या तोंडात वेदना सुरू होण्याची वाट पाहू नका. नियमित तपासणीमुळे कीड अगदी सुरुवातीच्या टप्प्यातच लक्षात येते आणि त्यावर सोपा उपचार करणे शक्य होते. हे कसे करावे?
- मुलाचा पहिला दात आल्यावर किंवा पहिल्या वाढदिवसाच्या आसपास त्याला पहिल्यांदा दंतवैद्याकडे घेऊन जा.
- त्यानंतर, दर सहा महिन्यांनी नियमित तपासणी करा. दंतवैद्य दातांवर फ्लोराईड एप्लिकेशन किंवा पिट अँड फिशर सीलंट्स (Pit and Fissure Sealants) सारखे प्रतिबंधात्मक उपचारही सुचवू शकतात.
६. बाटलीने दूध पिण्याच्या सवयी बदला (Modify Bottle-feeding Habits)
हे का महत्त्वाचे आहे? रात्रभर बाटली चोखत झोपल्याने ‘नर्सिंग बॉटल कॅरीज’चा मोठा धोका असतो. हे कसे करावे?
- मुलांना झोपवताना दुधाची बाटली तोंडात देऊ नका.
- बाटलीने दूध प्यायल्यानंतर, एका ओल्या, स्वच्छ कापडाने त्यांचे दात आणि हिरड्या पुसून घ्या.
- मुलाला एक वर्षाचे झाल्यावर हळूहळू बाटली सोडून कपने पिण्याची सवय लावा.
७. दातांसाठी पौष्टिक अन्न (Nutrient-Rich Foods for Teeth)
हे का महत्त्वाचे आहे? कॅल्शियम आणि फॉस्फरससारखी खनिजे दातांच्या संरक्षणात्मक आवरणाला (Enamel) मजबूत करण्यास मदत करतात. हे कसे करावे?
- मुलांच्या आहारात दूध, दही, पनीर, चीज यांसारख्या कॅल्शियमयुक्त पदार्थांचा समावेश करा.
- पालेभाज्या आणि बदाम यांसारखे पदार्थही दातांच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर आहेत.
- (अंतर्गत लिंक: आमच्या “मुलांची उंची वाढवण्यासाठी आवश्यक पोषक तत्वे” या लेखात या पदार्थांबद्दल अधिक माहिती मिळेल.)
जर दात किडले असतील तर काय करावे?
जर तुम्हाला तुमच्या मुलाच्या दातांमध्ये काळा किंवा तपकिरी डाग दिसला, किंवा तो एखाद्या विशिष्ट दाताने चावताना दुखत असल्याची तक्रार करत असेल, तर घाबरून न जाता किंवा घरगुती उपायांवर अवलंबून न राहता, त्वरित बालदंतवैद्याचा (Pediatric Dentist) सल्ला घ्या. ते योग्य तपासणी करून फिलिंग, पल्प थेरपी किंवा कॅप बसवणे यांसारखे आवश्यक उपचार करतील.
निष्कर्ष
मुलांचे दात किडणे ही एक टाळता येण्यासारखी समस्या आहे. यासाठी गरज आहे ती पालक म्हणून आपण थोडे अधिक जागरूक राहण्याची. लहानपणापासूनच लावलेल्या दातांच्या स्वच्छतेच्या चांगल्या सवयी, संतुलित आहार आणि नियमित दंत तपासणी, या त्रिसूत्रीच्या आधारे तुम्ही तुमच्या मुलाला एक निरोगी आणि सुंदर हास्य देऊ शकता. लक्षात ठेवा, निरोगी दुधाचे दात हे निरोगी कायमच्या दातांचा आणि निरोगी भविष्याचा पाया रचतात.
