तुम्हाला दिवसभर विनाकारण थकवा जाणवतो का? चांगला आहार घेऊन आणि व्यायाम करूनही तुमचे वजन वाढतच चालले आहे का? किंवा याउलट, भरपूर खाऊनही तुमचे वजन कमी होत आहे? तुमचे केस अचानक खूप गळू लागले आहेत किंवा तुमची त्वचा कोरडी पडली आहे? तुम्हाला थंडी सहन होत नाही किंवा खूप जास्त गरम होते का? जर तुम्ही यापैकी अनेक प्रश्नांना ‘हो’ म्हणत असाल, तर या बदलांना केवळ कामाचा ताण किंवा हवामानातील बदल समजून दुर्लक्ष करू नका. हे तुमच्या शरीराने दिलेले महत्त्वाचे संकेत असू शकतात. ही थायरॉईडची लक्षणे असू शकतात.
थायरॉईड ही आपल्या गळ्याच्या पुढील भागात असलेली एक फुलपाखराच्या आकाराची छोटी पण अत्यंत महत्त्वाची ग्रंथी (Gland) आहे. ही ग्रंथी आपल्या शरीराच्या इंजिनची ‘स्पीड कंट्रोलर’ आहे. ती थायरॉईड हार्मोन्स (T3 आणि T4) तयार करते, जे आपल्या शरीरातील चयापचय क्रिया (Metabolism), हृदयाची गती, शरीराचे तापमान, ऊर्जा पातळी आणि अगदी आपल्या मूडवरही नियंत्रण ठेवतात. जेव्हा या ग्रंथीच्या कार्यात बिघाड होतो, तेव्हा ती एकतर खूप कमी किंवा खूप जास्त हार्मोन्स तयार करू लागते, ज्यामुळे संपूर्ण शरीराचे संतुलन बिघडते. या बदलांकडे दुर्लक्ष करणे धोक्याचे ठरू शकते. थायरॉईडची लक्षणे वेळीच ओळखल्यास, त्यावर योग्य उपचार करून एक निरोगी आयुष्य जगणे पूर्णपणे शक्य आहे. ‘आरोग्यकट्टा’च्या या सविस्तर लेखात आपण थायरॉईडची लक्षणे कोणती आहेत, हे अत्यंत सखोलपणे समजून घेणार आहोत.
थायरॉईडचे प्रकार: हायपोथायरॉईडीझम vs. हायपरथायरॉईडीझम
थायरॉईडची लक्षणे समजून घेण्यापूर्वी, त्याच्या दोन मुख्य प्रकारांमधील फरक जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे, कारण दोन्ही प्रकारांची लक्षणे अनेकदा एकमेकांच्या विरुद्ध असतात.
१. हायपोथायरॉईडीझम (Hypothyroidism – Underactive Thyroid): हा सर्वात सामान्य प्रकार आहे. यात थायरॉईड ग्रंथी गरजेपेक्षा कमी हार्मोन्स तयार करते. यामुळे शरीराची चयापचय क्रिया मंदावते, म्हणजेच शरीराचे ‘इंजिन’ हळू चालते.
२. हायपरथायरॉईडीझम (Hyperthyroidism – Overactive Thyroid): या प्रकारात, थायरॉईड ग्रंथी गरजेपेक्षा खूप जास्त हार्मोन्स तयार करते. यामुळे शरीराची चयापचय क्रिया खूप वेगवान होते, म्हणजेच शरीराचे ‘इंजिन’ खूप वेगाने धावते.
आता आपण या दोन्ही प्रकारांशी संबंधित थायरॉईडची लक्षणे सविस्तरपणे पाहूया.
हायपोथायरॉईडीझमची सामान्य लक्षणे (शरीर ‘स्लो-मोशन’ मध्ये जाते तेव्हा)
जेव्हा थायरॉईड कमी काम करते, तेव्हा शरीरातील प्रत्येक क्रिया मंदावते. यामुळे खालील थायरॉईडची लक्षणे दिसू शकतात.
१. अकारण वजन वाढणे (Unexplained Weight Gain)
चयापचय क्रिया मंदावल्यामुळे शरीर कॅलरीज कमी जाळते आणि जास्त चरबी साठवू लागते. त्यामुळे, आहार नियंत्रणात असूनही आणि थोडा व्यायाम करूनही वजन सतत वाढत राहते. हे हायपोथायरॉईडीझमच्या प्रमुख लक्षणांपैकी एक आहे.
२. सततचा थकवा आणि मरगळ (Constant Fatigue and Lethargy)
शरीराला पुरेशी ऊर्जा निर्माण करता येत नसल्यामुळे, व्यक्तीला प्रचंड थकवा जाणवतो. ८-१० तास झोपूनही सकाळी उठल्यावर ताजेतवाने वाटत नाही. दिवसभर सुस्ती आणि मरगळ जाणवते आणि कोणतेही काम करण्याची इच्छा होत नाही. ही केवळ साधीसुधी मरगळ नसून, शरीरातील ऊर्जेच्या अभावाची ही स्पष्ट चिन्हे आहेत, जी थायरॉईडची लक्षणे असू शकतात.
३. थंडी सहन न होणे (Intolerance to Cold)
चयापचय क्रियेतून शरीरात उष्णता निर्माण होते. ही क्रिया मंदावल्यामुळे शरीर पुरेशी उष्णता निर्माण करू शकत नाही. त्यामुळे, इतर लोकांना सामान्य वाटणाऱ्या तापमानातही या व्यक्तींना खूप जास्त थंडी वाजते.
४. त्वचा कोरडी पडणे आणि केस गळणे (Dry Skin and Hair Loss)
चयापचय क्रिया मंदावल्याचा परिणाम त्वचा आणि केसांच्या पेशींच्या पुनर्निर्मितीवरही होतो. त्वचा कोरडी, निस्तेज आणि खरखरीत बनते. केसांची वाढ खुंटते, ते कोरडे आणि निस्तेज होतात आणि नेहमीपेक्षा जास्त गळू लागतात. भुवयांचे केस, विशेषतः बाहेरील बाजूचे, कमी होणे हे देखील एक महत्त्वाचे लक्षण आहे.
५. बद्धकोष्ठता (Constipation)
शरीराच्या इतर क्रियांप्रमाणेच, पचनसंस्थेचे कार्यही मंदावते. आतड्यांची हालचाल कमी झाल्यामुळे बद्धकोष्ठतेचा त्रास सुरू होतो. जर तुम्हाला अचानक आणि दीर्घकाळ बद्धकोष्ठतेचा त्रास होत असेल, तर या थायरॉईडच्या लक्षणाकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे.
६. नैराश्य आणि विसरभोळेपणा (Depression and Forgetfulness)
थायरॉईड हार्मोन्सचा थेट संबंध मेंदूच्या कार्याशी असतो. या हार्मोन्सच्या कमतरतेमुळे व्यक्तीला सतत उदास वाटणे, मूड स्विंग्स होणे आणि नैराश्य येऊ शकते. तसेच, एकाग्रता कमी होणे आणि विसरभोळेपणा (Brain Fog) वाढणे ही देखील हायपोथायरॉईडीझमची सामान्य थायरॉईडची लक्षणे आहेत. (अंतर्गत लिंक: नैराश्याच्या इतर लक्षणांबद्दल जाणून घेण्यासाठी आमचा “नैराश्याच्या सुरुवातीच्या लक्षणांकडे दुर्लक्ष करू नका” हा लेख वाचा.)
७. स्त्रियांमध्ये मासिक पाळीतील अनियमितता (Irregular Menstrual Cycles in Women)
थायरॉईड हार्मोन्स इतर हार्मोन्सच्या संतुलनावर परिणाम करतात. त्यामुळे, हायपोथायरॉईडीझममुळे महिलांमध्ये मासिक पाळी अनियमित होणे, खूप जास्त रक्तस्राव होणे किंवा गर्भधारणेत अडचणी येणे यांसारख्या समस्या निर्माण होऊ शकतात.
हायपरथायरॉईडीझमची सामान्य लक्षणे (शरीर ‘फास्ट-फॉरवर्ड’ मोडमध्ये जाते तेव्हा)
जेव्हा थायरॉईड जास्त काम करते, तेव्हा शरीरातील प्रत्येक क्रिया वेगवान होते. यामुळे खालील थायरॉईडची लक्षणे दिसू शकतात.
१. अकारण वजन कमी होणे (Unexplained Weight Loss)
चयापचय क्रिया खूप वेगवान झाल्यामुळे, शरीर खूप जास्त कॅलरीज जाळू लागते. त्यामुळे, नेहमीप्रमाणे किंवा त्यापेक्षा जास्त आहार घेऊनही व्यक्तीचे वजन अचानक आणि वेगाने कमी होऊ लागते.
२. हृदयाची धडधड वाढणे (Rapid or Irregular Heartbeat)
वाढलेल्या हार्मोन्समुळे हृदय अति-उत्तेजित होते. यामुळे हृदयाचे ठोके खूप जलद होतात (Palpitations), छातीत धडधड जाणवते किंवा ठोके अनियमित होतात. ही थायरॉईडची लक्षणे गंभीर असू शकतात आणि याकडे दुर्लक्ष करू नये.
३. चिंता, चिडचिड आणि अस्वस्थता (Anxiety, Irritability, and Nervousness)
मज्जासंस्था अति-सक्रिय झाल्यामुळे व्यक्तीला सतत चिंताग्रस्त, अस्वस्थ आणि घाबरल्यासारखे वाटते. छोट्या-छोट्या गोष्टींवरून चिडचिड होते आणि संयम कमी होतो.
४. उष्णता सहन न होणे आणि जास्त घाम येणे (Intolerance to Heat and Sweating)
वेगवान चयापचय क्रियेमुळे शरीरात जास्त उष्णता निर्माण होते. त्यामुळे, या व्यक्तींना इतरांपेक्षा खूप जास्त गरम होते आणि त्यांना खूप घाम येतो, अगदी थंड वातावरणातही.
५. हातांना कंप सुटणे (Hand Tremors)
तुम्ही तुमच्या हातांमध्ये एक सूक्ष्म कंप अनुभवू शकता. हात समोर धरल्यास ते थरथरत असल्याचे जाणवते.
६. झोप न लागणे (Difficulty Sleeping)
शरीर आणि मन सतत ‘हाय अलर्ट’ मोडमध्ये असल्याने, रात्री शांत झोप लागणे कठीण होते. मन अस्वस्थ राहते आणि निद्रानाशाचा त्रास सुरू होतो.
७. डोळे मोठे आणि बाहेर आल्यासारखे दिसणे (Bulging Eyes)
काही प्रकरणांमध्ये, विशेषतः ‘ग्रेव्ह्स डिसीज’ (Graves’ Disease) नावाच्या ऑटोइम्यून कारणामुळे होणाऱ्या हायपरथायरॉईडीझममध्ये, डोळे मोठे आणि बाहेर आल्यासारखे दिसू लागतात.
डॉक्टरांचा सल्ला कधी आणि का घ्यावा?
जर तुम्हाला वर दिलेल्या लक्षणांपैकी अनेक लक्षणे एकत्रितपणे आणि दीर्घकाळ जाणवत असतील, तर स्वतःच निदान करणे किंवा घरगुती उपाय करणे टाळा. थायरॉईडची लक्षणे ओळखणे हे पहिले पाऊल आहे, पण त्यावर शिक्कामोर्तब करणे हे डॉक्टरचे काम आहे.
निदान कसे होते? थायरॉईडचे निदान करणे खूप सोपे आहे. डॉक्टर तुमच्या लक्षणांवरून आणि शारीरिक तपासणीवरून अंदाज लावतात आणि त्यानंतर एका साध्या रक्त तपासणीचा (Blood Test) सल्ला देतात. या तपासणीत TSH (Thyroid-Stimulating Hormone), T3 आणि T4 या हार्मोन्सची पातळी मोजली जाते, ज्यावरून थायरॉईडचे कार्य कमी आहे की जास्त, याचे अचूक निदान होते.
निष्कर्ष
आपले शरीर सतत आपल्याशी संवाद साधत असते; आपल्याला विविध चिन्हे आणि संकेतांद्वारे आत काय चालले आहे, हे सांगत असते. थायरॉईडची लक्षणे हे असेच महत्त्वाचे संकेत आहेत. या लक्षणांकडे ‘वयमानानुसार होणारे बदल’ किंवा ‘कामाचा ताण’ म्हणून दुर्लक्ष करणे महागात पडू शकते. थायरॉईडचे आजार हे अत्यंत सामान्य आहेत आणि त्यावर अत्यंत प्रभावी औषधोपचार उपलब्ध आहेत. योग्य वेळी निदान आणि योग्य उपचारांनी तुम्ही एक पूर्णपणे निरोगी आणि सामान्य आयुष्य जगू शकता. त्यामुळे, तुमच्या शरीराचे ऐका, लक्षणांबद्दल जागरूक राहा आणि गरज वाटल्यास त्वरित वैद्यकीय सल्ला घ्या.
