“माझ्या मुलाची/मुलीची उंची त्याच्या वयाच्या इतर मुलांइतकी वाढेल ना?” हा एक असा प्रश्न आहे, जो प्रत्येक पालकाच्या मनात कधी ना कधी येतोच. आपल्या मुलाने उंच आणि सुदृढ व्हावे, ही प्रत्येक आई-वडिलांची एक स्वाभाविक इच्छा असते. अनेकदा आपण मुलांच्या उंचीची तुलना त्यांच्या मित्र-मैत्रिणींशी करतो आणि उंची थोडी कमी वाटल्यास मनात चिंतेचे ढग जमा होऊ लागतात. या चिंतेतूनच मग बाजारातील महागडी हेल्थ ड्रिंक्स, टॉनिक्स आणि विविध उपायांचा शोध सुरू होतो.
हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे की, मुलांची उंची ही प्रामुख्याने त्यांच्या आई-वडिलांकडून मिळालेल्या आनुवंशिकतेवर (Genetics) अवलंबून असते. पण, केवळ जेनेटिक्स हा एकमेव घटक नाही. याला जर योग्य पोषणाची आणि निरोगी जीवनशैलीची जोड मिळाली नाही, तर मुलांची वाढ खुंटू शकते. याला आपण एका उदाहरणाने समजू शकतो – जेनेटिक्स हे उंचीची एक ब्लूप्रिंट (blueprint) ठरवते, तर पोषण हे त्या ब्लूप्रिंटनुसार एक मजबूत आणि उंच इमारत बांधण्याचे काम करते. जर बांधकामाला लागणारे सिमेंट, विटा आणि लोखंड म्हणजेच पोषक तत्वेच कमी पडली, तर इमारत मजबूत आणि उंच कशी बनेल? म्हणूनच, मुलांच्या वाढीच्या वयात त्यांना योग्य आणि पुरेसे पोषण मिळणे अत्यंत आवश्यक आहे. ‘आरोग्यकट्टा’च्या या सविस्तर लेखात, आपण उंची वाढवण्यासाठी पोषक तत्वे कोणती आवश्यक आहेत आणि ती कोणत्या पदार्थांमधून मिळतात, याचा एक अत्यंत सखोल आणि शास्त्रीय आढावा घेणार आहोत.
उंचीच्या वाढीमागील विज्ञान: केवळ आहार नाही, तर बरेच काही!
मुलांची उंची वाढवणे ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे, ज्यावर अनेक घटक परिणाम करतात. केवळ उंची वाढवण्यासाठी पोषक तत्वे पुरेशी नाहीत, तर त्यासोबतच इतर गोष्टींचीही जोड लागते.
- आनुवंशिकता (Genetics): उंचीसाठी सुमारे ६०% ते ८०% वाटा हा आनुवंशिकतेचा असतो. मुलांची उंची साधारणपणे त्यांच्या आई-वडिलांच्या उंचीच्या सरासरीवर अवलंबून असते.
- संप्रेरके (Hormones): शरीरातील ‘ह्युमन ग्रोथ हार्मोन’ (HGH) हे उंची वाढवण्यासाठी सर्वात महत्त्वाचे संप्रेरक आहे. या हार्मोनची निर्मिती प्रामुख्याने रात्रीच्या गाढ झोपेत होत असते.
- पुरेशी झोप (Adequate Sleep): वाढीच्या वयातील मुलांसाठी रोज रात्री ८ ते १० तासांची शांत आणि गाढ झोप घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. अपुऱ्या झोपेमुळे ग्रोथ हार्मोनच्या निर्मितीवर परिणाम होतो आणि वाढ खुंटू शकते.
- शारीरिक व्यायाम (Physical Activity): नियमित व्यायामामुळे स्नायू आणि हाडे मजबूत होतात, रक्ताभिसरण सुधारते आणि ग्रोथ हार्मोन्सची निर्मिती उत्तेजित होते. धावणे, पोहणे, सायकलिंग आणि लटकण्याचे व्यायाम उंची वाढवण्यासाठी खूप फायदेशीर ठरतात.
या सर्व घटकांना जेव्हा योग्य पोषणाची साथ मिळते, तेव्हाच मुलांची उंची त्यांच्या क्षमतेनुसार सर्वोत्तम प्रकारे वाढते.
उंची वाढवण्यासाठी ७ आवश्यक पोषक तत्वे आणि त्यांचे स्रोत
चला तर मग, त्या ७ मुख्य पोषक तत्वांबद्दल जाणून घेऊया, जी तुमच्या मुलांच्या उंचीच्या वाढीचा पाया आहेत.
१. प्रथिने (Protein): शरीराचे बिल्डिंग ब्लॉक्स
हे का आवश्यक आहे? प्रथिने हे शरीराचे ‘बिल्डिंग ब्लॉक्स’ आहेत. केस, त्वचा, स्नायू आणि हाडांसहित शरीरातील प्रत्येक पेशीच्या निर्मितीसाठी आणि दुरुस्तीसाठी प्रथिने आवश्यक असतात. वाढीच्या वयात, जेव्हा शरीर वेगाने वाढत असते, तेव्हा प्रथिनांची गरज सर्वाधिक असते. प्रथिनांच्या कमतरतेमुळे स्नायू आणि हाडांचा विकास खुंटतो, ज्याचा थेट परिणाम उंचीवर होतो.
हे कशातून मिळते?
- शाकाहारी स्रोत: दूध, दही, पनीर, सर्व प्रकारच्या डाळी (तूर, मूग, मसूर), कडधान्ये (हरभरा, राजमा, मटकी), सोयाबीन, टोफू.
- मांसाहारी स्रोत: अंडी, चिकन, मासे.
- रोजच्या आहारात: मुलांच्या जेवणात रोज एक वाटी वरण किंवा डाळ, नाश्त्याला मोड आलेली कडधान्ये आणि दुधाचा समावेश नक्की करा.
२. कॅल्शियम (Calcium): हाडांचा राजा
हे का आवश्यक आहे? हाडांच्या लांबी आणि घनतेसाठी कॅल्शियम हे सर्वात महत्त्वाचे खनिज आहे. शरीरातील जवळपास ९९% कॅल्शियम हे हाडे आणि दातांमध्ये साठवलेले असते. कॅल्शियमच्या कमतरतेमुळे हाडे कमकुवत आणि ठिसूळ होतात, ज्यामुळे त्यांची वाढ योग्य प्रकारे होत नाही. उंची वाढवण्यासाठी पोषक तत्वे या यादीत कॅल्शियमचे स्थान सर्वोच्च आहे.
हे कशातून मिळते?
- स्रोत: दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ (दही, पनीर, चीज), नाचणी (रागी), तीळ, बदाम, हिरव्या पालेभाज्या (पालक, मेथी), ब्रोकोली.
इमेज ऑल्ट टेक्स्ट (Image Alt Text): एका ग्लासात दूध आणि वाटीत पनीरचे तुकडे – उंची वाढवण्यासाठी पोषक तत्वे.
३. व्हिटॅमिन डी (Vitamin D): कॅल्शियमचा मदतनीस
हे का आवश्यक आहे? व्हिटॅमिन डी शिवाय कॅल्शियम निरुपयोगी आहे. तुम्ही कितीही कॅल्शियमयुक्त पदार्थ खाल्ले, तरी व्हिटॅमिन डी शिवाय शरीर ते कॅल्शियम शोषून घेऊ शकत नाही. व्हिटॅमिन डी हे कॅल्शियमला आतड्यांमधून रक्तात शोषून घेण्यास आणि हाडांपर्यंत पोहोचवण्यास मदत करते.
हे कशातून मिळते?
- मुख्य स्रोत: सूर्यप्रकाश. रोज सकाळी कोवळ्या उन्हात १५ ते २० मिनिटे खेळल्याने किंवा बसल्याने शरीराला आवश्यक व्हिटॅमिन डी मिळते.
- आहारातील स्रोत: अंड्यातील पिवळा बलक, मशरूम, फोर्टिफाइड दूध आणि काही प्रकारचे मासे.
४. व्हिटॅमिन के (Vitamin K): हाडांचा संरक्षक
हे का आवश्यक आहे? व्हिटॅमिन के हे रक्ताभिसरणासोबतच हाडांच्या आरोग्यासाठीही महत्त्वाचे आहे. ते शरीरातील कॅल्शियमला योग्य ठिकाणी, म्हणजेच हाडांमध्ये पोहोचवण्यासाठी मदत करते आणि रक्तवाहिन्यांमध्ये जमा होण्यापासून रोखते.
हे कशातून मिळते?
- स्रोत: हिरव्या पालेभाज्या (पालक, कोबी, ब्रोकोली), लेट्यूस, मोड आलेली कडधान्ये.
५. झिंक (Zinc): वाढीचा नियामक
हे का आवश्यक आहे? झिंक हे एक असे सूक्ष्म पोषक तत्व आहे, जे शरीरातील पेशींची वाढ आणि विभाजनासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. अनेक अभ्यासांमध्ये असे दिसून आले आहे की, झिंकच्या कमतरतेचा थेट संबंध मुलांची वाढ खुंटण्याशी आहे. हे प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठीही महत्त्वाचे आहे.
हे कशातून मिळते?
- स्रोत: शेंगदाणे, काजू, भोपळ्याच्या बिया, टरबुजाच्या बिया, संपूर्ण धान्य, डाळी, कडधान्ये.
६. मॅग्नेशियम (Magnesium): कॅल्शियमचा सहकारी
हे का आवश्यक आहे? मॅग्नेशियम आणि कॅल्शियम हे दोघे मिळून हाडांच्या आरोग्यासाठी काम करतात. शरीरातील ६०% पेक्षा जास्त मॅग्नेशियम हाडांमध्येच असते. ते कॅल्शियमच्या शोषणासाठी आणि चयापचयासाठी मदत करते.
हे कशातून मिळते?
- स्रोत: बदाम, काजू, भोपळ्याच्या बिया, केळी, पालक, डार्क चॉकलेट.
७. लोह (Iron): ऊर्जेचा वाहक
हे का आवश्यक आहे? लोहाच्या कमतरतेमुळे ॲनिमिया होतो, ज्यामुळे शरीरात ऑक्सिजनचा पुरवठा कमी होतो. ऑक्सिजनच्या कमतरतेमुळे मुलांना सतत थकवा येतो, त्यांची ऊर्जा कमी होते आणि वाढीच्या प्रक्रियेत अडथळा येतो. त्यामुळे उंची वाढवण्यासाठी पोषक तत्वे देताना लोहाकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही.
हे कशातून मिळते?
- स्रोत: हिरव्या पालेभाज्या, बीट, खजूर, मनुका, डाळिंब, तीळ, डाळी आणि कडधान्ये.
उंची वाढवणारा आहार आणि जीवनशैली
- जंक फूड टाळा: पिझ्झा, बर्गर, कोल्ड्रिंक्स आणि पॅकेटमधील पदार्थांमध्ये ‘एम्प्टी कॅलरीज’ असतात. यात पोषण शून्य असते आणि ते मुलांची भूक मारतात, ज्यामुळे ते पौष्टिक जेवण खात नाहीत.
- योग्य शारीरिक ठेवण (Posture): मुलांना सरळ बसण्याची आणि चालण्याची सवय लावा. वाकून किंवा पोक काढून बसल्याने उंची कमी दिसू शकते आणि पाठीच्या कण्यावर परिणाम होतो.
- संतुलित आहार तक्ता: मुलांच्या आहारात रोज दूध, फळे, भाज्या, डाळी आणि धान्यांचा समावेश असेल, याची खात्री करा.
निष्कर्ष
प्रत्येक मुलाची वाढ त्याच्या नैसर्गिक गतीने आणि आनुवंशिक क्षमतेनुसार होत असते. पालक म्हणून आपण त्यांच्या उंचीची तुलना इतरांशी करून त्यांच्यावर दबाव टाकू नये. पण, त्यांना त्यांच्या वाढीच्या प्रवासात सर्वोत्तम साथ देणे हे आपले कर्तव्य आहे. ही साथ म्हणजे त्यांना योग्य आणि संतुलित पोषण देणे, खेळण्यासाठी आणि व्यायाम करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे आणि पुरेशी झोप घेण्याचे महत्त्व पटवून देणे. योग्य उंची वाढवण्यासाठी पोषक तत्वे आणि निरोगी जीवनशैलीची जोड मिळाल्यास, तुमचे मूल नक्कीच उंच, सुदृढ आणि आत्मविश्वासपूर्ण बनेल.
